1. Wat is een tissue engram?

Een blijvend spannings- en bewegingspatroon opgeslagen in de diepe fascia, ontstaan door herhaalde of langdurige belasting. Dit “weefselgeheugen” beïnvloedt hoe het lichaam beweegt en reageert, ook nadat de oorspronkelijke oorzaak verdwenen is.

Een tissue engram kun je zien als een geheugenafdruk in het lichaam. Het is geen geheugen zoals in je hersenen, maar een blijvend patroon in weefsels dat is ontstaan door eerdere belasting, spanning of druk. Het weefsel “onthoudt” deze ervaring en reageert er later nog op, ook als de oorspronkelijke oorzaak weg is.

Onderzoekers in de mechanobiologie (de wetenschap die kijkt hoe cellen en weefsels reageren op krachten)  noemen dit tegenwoordig mechanical memory (Dudaryeva et al., 2023). Daarbij passen cellen en bindweefsel zich blijvend aan, bijvoorbeeld door steviger of juist soepeler te worden. Deze aanpassing kan weken tot maanden blijven bestaan (Tassinari et al., 2023).

2. De rol van fascia als “geheugenweefsel”

Fascia is het doorlopende bindweefselnetwerk dat spieren, botten, organen, bloedvaten en zenuwen met elkaar verbindt. Het is rijk aan zenuwuiteinden, waaronder sensoren die spanning, druk en beweging voelen (Slater et al., 2024).

Omdat fascia overal in het lichaam doorloopt, kan een spanning op één plek invloed hebben op andere gebieden. Bovendien kan fascia zichzelf aanpassen: fibroblasten (de cellen in bindweefsel) veranderen de structuur van collageenvezels afhankelijk van hoe het belast wordt (Dudaryeva et al., 2023). Dat maakt fascia een ideaal “geheugenmedium” voor mechanische ervaringen.

3. Hoe ontstaat een tissue engram bij baby’s?

Een tissue engram kan al voor de geboorte ontstaan:

• Door een asymmetrische ligging in de baarmoeder (bijvoorbeeld met het hoofd steeds naar één kant)

• Bij beperkte ruimte, zoals bij een meerling

• Door de stand van het bekken of de rug van de moeder, waardoor de foetus steeds dezelfde druk ervaart

Tijdens de geboorte kan langdurige druk in het geboortekanaal of het gebruik van hulpmiddelen zoals vacuüm of forceps een blijvende spanning in nek, schouders of schedel veroorzaken.

Na de geboorte kan het ontstaan of in stand blijven door:

• Steeds dezelfde slaaphouding

• Voeden altijd aan dezelfde kant

• Een kant op kijken omdat daar licht of geluid is

Onderzoek laat zien dat deze omgevingsfactoren belangrijke risicofactoren zijn voor voorkeurshouding en bijbehorende schedelafvlakking (Ellwood et al., 2025; Hillyar et al., 2024).

4. Van spanning naar voorkeurshouding

Als een baby steeds op dezelfde manier belast wordt, past het fasciale netwerk zich daaraan aan. De weefsels worden in die richting soepeler en in de andere richting juist stijver. Zo ontstaat een “comfortzone” waarbij de baby één kant prettiger vindt.

Dit is een feedbacklus:

1. Asymmetrische belasting →

2. Fascia past zich aan en “onthoudt” het patroon →

3. Sensoren in de fascia geven aan het brein door dat één kant prettiger is →

4. De baby kiest die kant steeds →

5. De lus begint opnieuw.

Omdat fascia en zenuwstelsel zo nauw samenwerken, voelt dit voor de baby volkomen normaal  en kan een voorkeurshouding hardnekkig worden (Slater et al., 2024).

5. Wat kan osteopathie hierin betekenen?

Osteopathie richt zich op het herstellen van de bewegingsvrijheid in het hele lichaam. Bij voorkeurshouding betekent dit onder andere:

• Zachte mobilisatie van schedel, nek, schouders en borstkas

• Herstellen van glijvlakken in de fascia

• Stimuleren van bewegingen naar de “minder geliefde” kant

• Meenemen van de moeder-kind-dyade, zodat ook voeding en dragen symmetrisch worden aangeboden

Studies bij baby’s laten zien dat myofasciale technieken – dus zachte behandelingen van het bindweefsel – zuigkracht, aanhappen en comfort kunnen verbeteren (Arcusio et al., 2024). Bij moeders kan myofasciale behandeling rond borst en schouder pijn en stuwing verminderen, waardoor symmetrisch voeden makkelijker wordt (Choi et al., 2023).

6. Waarom dit belangrijk is

Omdat tissue engrams ontstaan in een ontwikkelingsfase waarin het zenuwstelsel en het bewegingsapparaat nog volop in opbouw zijn, hebben ze invloed op hoe een baby de wereld ervaart en beweegt. Hoe eerder een voorkeurspatroon wordt herkend en behandeld, hoe groter de kans dat het zich niet vastzet in de motorische en sensorische ontwikkeling.

Onderzoek naar engrams in de hersenen laat bovendien zien dat zulke patronen wél te veranderen zijn. Mits er nieuwe, consistente ervaringen worden aangeboden (Tomé et al., 2024). Dit principe geldt ook voor het lichaam: door herhaald symmetrisch bewegen, dragen en voeden, in combinatie met manuele therapie, kan het “geheugen” in het weefsel worden herschreven.

Bronnen

• Arcusio A, et al. Myofascial release as neuromotor support in term infants with ineffective sucking. 2024.

• Choi WR, et al. Effects of Pectoralis Major Myofascial Release on Breast Pain and Engorgement in Lactating Women: A Randomized Controlled Trial. 2023.

• Dudaryeva OY, et al. Implications of Cellular Mechanical Memory in Tissue Engineering. 2023.

• Ellwood J, et al. Guidance strategies for infantile asymmetry prevention. 2025.

• Hillyar CRT, et al. Non-obstetric risk factors for deformational plagiocephaly and prevention strategies. JMIR 2024.

• Slater AM, et al. Fascia as a regulatory system in health and disease. 2024.

• Tassinari R, et al. Mechanobiology: A landscape for reinterpreting stem cell fate. 2023.

• Tomé DF, et al. Dynamic and selective engrams with memory consolidation. 2024.

De vortexen van het hart: dynamiek, oorsprong en osteopathische invloed

De vortex als universeel natuurprincipe

Vóór we ons verdiepen in de vortexen van het hart, is het zinvol stil te staan bij de vortex als biologisch en universeel fenomeen. In de natuur duiken vortexstructuren op in talloze vormen: de wervelwind, het water in een afvoerputje, een slakkenhuis of de structuur van DNA. Wat al deze fenomenen gemeen hebben, is dat ze een organisatieprincipe vormen waarin beweging, richting, ordening en aanpassing spontaan samenkomen.

Vortexen zijn evolutionair gunstige oplossingen: ze zorgen voor energiedistributie, zelfregulatie en aanpassingsvermogen in veranderende omstandigheden. In levende organismen komen vortexstructuren terug als natuurlijke ordening van vloeistofstromen (denk aan bloed, lymfe of hersenvocht) maar ook als bewegingspatronen in weefsel en celstructuren.

Ze markeren plekken van transitie, energieverdeling, regulatie en informatie-overdracht. De vortex kan dus beschouwd worden als een universeel natuurprincipe waarin vorm en functie in beweging samenvallen.

1. De functie van vortexen in het hart

Recente 4D-flow MRI-technieken bevestigen dat vortexvorming in het hart niet slechts bijverschijnselen zijn, maar structureel functioneel. Kamada et al. (2023) tonen bijvoorbeeld aan dat de grootte en duur van vortexen in de longslagader direct correleren met pulmonale druk. In het linkeratrium blijkt het optreden van linkeratriumvortexformaties (LAVF) bescherming te bieden tegen trombosevorming (Yousefi et al., 2023).

In het hart ontstaan vortexen vooral tijdens de vullings- en uitstroomfases. De bloedstroom wervelt langs wandstructuren, kleppen en trabeculae en vormt zo draaiende structuren die het stromingsverloop optimaliseren. Hun functies zijn onder andere:

• Energetische efficiëntie: Door kinetische energie tijdelijk op te slaan in rotatie, werkt de vortex als een veer die helpt bij het vullen en ledigen van de ventrikels (Pedrizzetti & Domenichini, 2005).
• Klepwerking ondersteunen: In de sinussen van Valsalva zorgen vortexen voor een gecontroleerde sluiting van de aortakleppen (Bellhouse & Talbot, 1981).
• Stromingsgeleiding: De vortex dirigeert bloed richting het uitstroomkanaal, en voorkomt stilstandzones of turbulente stroming (Kilner et al., 2000).
• Metabole synchronisatie: De vortex houdt het bloed langer in contact met endocardiaal weefsel, wat uitwisseling van stoffen en signalen bevordert.

(c) Een geoptimaliseerde linkerhartkamer maakt energie-efficiënte vulling mogelijk door de expansie van de endocardwand (binnenwand van het hart) af te stemmen op de expansie en vorming van de vortexring. Dit bevordert het spoelen van de kamer bij lage druk en behoud van een lage wandspanning.

2. Wanneer worden deze vortexen aangesproken?

De vortexen zijn fasisch georiënteerd: ze verschijnen in ritmische afstemming op de hartcyclus, in de diastole en systole. Ze worden intenser of juist gedempt afhankelijk van:

• Perifere weerstand (afterload): Een gespannen periferie versterkt de vortex of verandert zijn richting.
• Behoefte aan perfusie: Een doelorgaan met verhoogde metabole vraag verandert de configuratie van de vortex.
• Autonome toestand: Sympathische of parasympathische dominantie beïnvloedt vortexsnelheid en amplitude.
• Inwendige structuur: Verandering in trabeculaire oriëntatie of myocardiale spiertonus moduleert hoe de vortex zich vormt.

Deze vortexen reageren dus niet alleen op mechanica, maar ook op fysiologie, stress en integriteit van het weefselveld.

3. Embryologische oorsprong: de vortex als organiserend principe

Moderne modellen tonen aan dat stroming al vóór genetische differentiatie een organiserende kracht is. In zebravismodellen laat recent onderzoek (PLoS Comput Biol, 2022) zien dat trabeculaire vortexstromen direct bijdragen aan de vorming van het ventrikel. Deze inzichten sluiten aan bij een bredere trend waarin mechanosignalen als primaire morfogenetische factoren worden erkend (Chatterjee et al., 2022).

De vortex is niet het gevolg van structuur, maar mede oorzaak ervan. Tijdens de embryogenese ontstaan stromingspatronen nog vóórdat er anatomische kamers of kleppen zijn. Hartcellen zijn mechanosensitief, ze reageren op schuif- en draaiing via signaalroutes zoals Notch en BMP (Lindsey et al., 2014). Deze signalen beïnvloeden hoe het hart zich vouwt, waar kamers ontstaan en hoe het myocard zich organiseert.

3a. Vorm door vortex

De trabeculae carneae (sponsachtige structuren in het hart) vormen zich langs vortexlijnen. Stroming ‘snijdt’ als het ware zijn eigen bedding in het myocard. Zo ontstaat vorm uit beweging.

3b. Invloed van de baarmoederwand

Vortexpatronen worden mede beïnvloed door de fysieke omgeving van het embryo, zoals druk- en draaivelden afkomstig van de baarmoederwand. Dit heeft impact op hoe hart en vasculatuur zich oriënteren. De vortex wordt hier een vector van omgevingsinformatie.

3c. Signaalroutes

De signaalroutes Notch (bepaalt celidentiteit bij rek) en BMP (stimuleert differentiatie bij vloeistofdruk) fungeren als sensoren die vortexdynamiek omzetten in ontwikkelingsinstructies. Zo vertaalt stroming zich naar structuur.

Figuur: Vormgevende rol van vortexringen tijdens hartontwikkeling (1–3 dagen post-fertilisatie).
De afbeelding toont de ontwikkeling van het hart van een embryo, van een eenvoudige buis (1 dpf) tot een gesegmenteerde hartstructuur met duidelijke kamers en trabeculatie (3 dpf). De blauwe pijlen geven de richting van de bloedstroom aan, waarbij de circulerende stroming (vortexvorming) duidelijk zichtbaar wordt vanaf 1.5 dpf. Deze vortexringen oefenen mechanische krachten (reconfiguration stresses, zwart gestippeld) uit op het endocard (bruin) en myocard (blauw), en sturen zo actief de morfologische ontwikkeling van het hart. De expansie en inbedding van vortexen correleren met endocardiale invouwen en trabeculatie, wat suggereert dat stromingsdynamiek een epigenetisch vormgevend principe vormt voor hartstructuur en -functie.

4. Communicatie en integratie tussen vortex en doelorgaan

Met geavanceerde MRI en rekenmodellen (multi-VENC 4D-flow) is recentelijk aangetoond dat vortexconfiguraties veranderen bij verhoogde perifere weerstand of metabole nood (van der Veen et al., 2021). Het hart gebruikt deze patronen niet alleen voor perfusie, maar als realtime feedbacksysteem met het perifere weefselveld.

a. Mechanische en metabole feedback

De vortex reageert op de toestand van het perifere weefsel:

• Mechanisch via wanddruk, vulling en klepweerstand
• Metabool via signalen zoals zuurstof, pH en glucose

Het hart voelt dit via mechanosensoren, baroreceptoren, chemoreceptoren en rekgevoelige cellen in het Purkinje-systeem. De vortex moduleert zich op basis van deze input — een vorm van biologische intelligentie.

b. Embryologische afstemming

Doelorganen en hartstructuren ontstaan uit verbonden kiemvelden. De eerste vortexen vormen routes van herkenning en afstemming. Deze embryologische vectoren blijven als resonantievelden bestaan in het volwassen lichaam (Hove et al., 2003).

c. Zelfregulatie

De vortex is geen vaste vorm, maar past zich aan aan het stromingsveld:

• Zacht en klein bij harmonie
• Diep en intens bij stagnatie

Het lichaam regelt dit via aanpassing van myocardiale timing, klepwerking, vaattonus en neurohumorale signalen.

d. De vortex als remmechanisme

Naast ontlading kan de vortex ook ‘dimmen’. Dit gebeurt wanneer het weefsel bescherming nodig heeft, bijvoorbeeld bij overperfusie. De vortex functioneert dan als natuurlijke buffer of pauze.

5. Osteopathische implicaties

a. Perceptie en deductie

Osteopathisch kunnen we vortexvelden waarnemen als ritmische torsie, pulsatie of leegte. De kunst is te voelen of een vortex ontladen of afgeremd moet worden. Bij onderperfusie stimuleer je. Bij overactivatie rem je. Dit gebeurt altijd in afstemming met het ritme van het weefsel.

b. Interventie

Interventies zijn gebaseerd op resonantie. Je begeleidt de vortex terug naar zijn oorspronkelijke as, of je creëert ruimte zodat de beweging zichzelf hervindt. Soms is dat mechanisch, soms via aanwezigheid en aandacht.

c. Ritmisch luisteren

De vortex laat zich horen in ritme. Door te vertragen kun je de onderliggende dynamiek volgen en detecteren waar het lichaam zich inhoudt of versnelt.

d. Embryologische vectoren aanspreken

Beweging langs de embryologische assen (zoals midline of hartrotatie) kan de vortex resetten. Dit gebeurt niet lineair, maar in spiraliserende bewegingen. Het raakt ook emotionele patronen, opgeslagen in dezelfde vectoren.

6. Spirituele resonantie: Vortexen en het zelfherstellend vermogen

De vortex is meer dan stroming. Het is richting, intelligentie, herinnering. Ze kan als kanaal fungeren voor de zielsbeweging van herstel. In veel spirituele tradities wordt de spiraal gezien als een symbool van evolutie, cyclische groei en innerlijke afstemming. Waar een vortex ontstaat, kan ook ordening ontstaan, zowel op fysiologisch, emotioneel en existentieel niveau.

“When the tide is moving normally, the forces of life are at work. When it is not, the forces of disease are beginning to gather.” – William Garner Sutherland

Daarom kunnen, tijdens behandelingen waarin vortexen weer tot leven komen, patiënten soms gevoelens van **thuiskomen, diepe rust of emotionele herintegratie **ervaren.

Een osteopaat behandelt zacht de thorax van een patiënt ter hoogte van het hartgebied. Via subtiele palpatie en mobilisatie probeert hij de spanning in het omliggende fasciale netwerk te harmoniseren. Deze benadering is gericht op het optimaliseren van de natuurlijke vortexstroming van het bloed in het hart – een circulerend patroon dat essentieel is voor efficiënte vulling, wandspoeling en energetische balans. Door biomechanische en vloeistofdynamische principes te volgen, ondersteunt de osteopaat zo het zelfregulerend vermogen van het cardiovasculaire systeem.

 

Bronnen 

• Kamada H et al. (2023). Quantifying 4D flow CMR vortices in pulmonary hypertension. JCMR.
• Yousefi A et al. (2023). Left atrial vortex formation and stroke risk. Eur Heart J Cardiovasc Imaging.
• Khosravi N et al. (2022). Intracardiac vortex formation in zebrafish and its role in morphogenesis. PLoS Comput Biol.
• Chatterjee S et al. (2022). Mechanosignaling in cardiac morphogenesis: a systems perspective. Front Cell Dev Biol.
• van der Veen JP et al. (2021). Multi-VENC 4D flow MRI for quantifying hemodynamic changes in the pulmonary artery. Magn Reson Med.
• Sengupta, P. P. et al. (2016). Vortex ring behavior provides the epigenetic blueprint for the human heart. Scientific Reports, 6, 22021. https://doi.org/10.1038/srep22021
• Gharib M, Rambod E, Kheradvar A, Sahn DJ, Dabiri JO. Optimal vortex formation as an index of cardiac health. Proc Natl Acad Sci U S A. 2006.
• Levine H, Ben-Jacob E. Self-organization in the growth of biological systems: spiral patterns and information flow. Physica A: Statistical Mechanics and its Applications. 2004.
• Kilner PJ, Yang GZ, Wilkes AJ, Mohiaddin RH, Firmin DN, Yacoub MH. Asymmetric redirection of flow through the heart. Nature. 2000.
• Bellhouse BJ, Talbot L. The fluid mechanics of the aortic valve. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci. 1981.
• Hove JR, Köster RW, Forouhar AS, Acevedo-Bolton G, Fraser SE, Gharib M. Intracardiac fluid forces are an essential epigenetic factor for embryonic cardiogenesis. Nature. 2003.
• Pedrizzetti G, Domenichini F. Nature optimizes the swirling flow in the human left ventricle. Phys Rev Lett. 2005.
• van den Wijngaard JP, Westerhof N, van der Veen FH, et al. Vortex formation time as an index of left ventricular filling efficiency: comparison of assessment methods. J Magn Reson Imaging. 2008.
• Taber LA. Biomechanics of growth, remodeling, and morphogenesis. Appl Mech Rev. 1995.
• Lindsey SE, Butcher JT, Yalcin HC. Mechanical regulation of cardiac development. Front Physiol. 2014.
• Sutherland WG. The Primary Respiratory Mechanism. In: Teachings in the Science of Osteopathy. Rudra Press. 1990.

Het hart als fractale poortwachter

Inleiding

In de klinische praktijk zien we dagelijks dat klachten zich niet los presenteren van het systeem waarin ze ontstaan. Het cardiovasculaire systeem is bij uitstek zo’n systeem: het is niet alleen een distributienetwerk voor zuurstof en nutriënten, maar ook een ritmisch, regulerend communicatiemedium  met impact tot op cellulair en emotioneel niveau.

In dit essay wordt verkend hoe het hart, via de structuur van de trabeculae carneae, bijdraagt aan het herstellen van laminaire bloedstroom en hoe deze stroming een fractal metabolisch patroon uitdraagt naar het lichaam. Dit patroon wordt op weefselniveau ‘herkend’ als regulerend en veilig. De osteopaat kan hierin een sleutelrol vervullen door stromingsverstorende spanningen in lichaam en thorax te verminderen, waardoor niet alleen de circulatie verbetert, maar ook het gevoel van lichaamsveiligheid, in lijn met inzichten uit de polyvagaaltheorie.

Binnen in de hartkamers vormen de trabeculae carneae (groen) een complex netwerk van spierbalkjes. Hun fractale structuur helpt de bloedstroom te ordenen tot een rustige, laminaire stroming.

1. Laminaire stroming en trabeculaire ordening

De trabeculae carneae aan de binnenwand van het ventrikel vormen een sponsachtig netwerk van spierbalken. Deze structuren geleiden de bloedstroom en helpen turbulentie om te zetten in laminaire flow, essentieel voor efficiënte uitstroom via de aorta.

Onder fysiologische omstandigheden stroomt bloed in parallelle lagen: laminair, met minimale wrijving en turbulentie. Deze geordende stroming draagt niet alleen bij aan efficiënt transport, maar ook aan de herkenbaarheid van het aanbod op weefselniveau (Guyton & Hall, 2021, hoofdstuk 9). Wanneer veneus bloed het hart binnenkomt, is deze stroming vaak verstoord.

Het is in de ventrikels van het hart dat deze ordening wordt hersteld. De trabeculae carneae,  onregelmatige, sponsachtige spierbalken aan de binnenkant van het hart, blijken daarin cruciaal. Deze structuren hebben een fractal karakter en geleiden het bloed zo dat laminair stromingsgedrag wordt hersteld vóórdat het de aorta instroomt (Kenhub, n.d.; Vennin & Blanco, 2021). Hiermee vormt het hart letterlijk een ‘poortwachter’ die de informatie-inhoud van de stroming bewaakt en hersteld. (Guyton & Hall, 2021, hoofdstukken 20–21).

2. Embryologische oorsprong van stromingsvorm. Wat je moeder je meegeeft.

In de embryonale ontwikkeling speelt stroming een cruciale rol in de vorming van het hart en zijn structuren. Zoals Blechschmidt (2004) beschrijft, wordt de vorm van organen niet enkel genetisch bepaald, maar mede gevormd door krachten in de omgeving, waaronder vloeistofstromen. In de vroege embryonale ontwikkeling stroomt voedingsrijk bloed laminair vanuit de placenta via de chorionvilli naar het embryo. Deze vroege stroom voedt niet alleen de groei, maar vormt ook de ontwikkelingsrichting van structuren die later zelf de stroming zullen organiseren, zoals de trabeculae carneae.Onderzoek bevestigt dat deze hemodynamische invloeden niet louter ondersteunend zijn, maar daadwerkelijk vormgevend: bloedstroming functioneert als een externe kracht die de verlenging en organisatie van ventrikelcellen stimuleert, terwijl interne krachten, zoals contractiliteit, deze groei juist remmen of moduleren (Samsa et al., 2015). De balans tussen deze krachten blijkt essentieel voor de normale morfologie van het myocard en de vorming van functionele hartkamers. De trabeculae ontwikkelen zich dus niet willekeurig, maar als adaptieve respons op specifieke stromingsprofielen.

Met andere woorden: de laminaire stroom die via de moeder binnenkomt, schept in het embryo de voorwaarden voor het ontstaan van eigen stromingsgeleiders. De trabeculae zijn zo te begrijpen als een ‘vorm geworden stroming’. Een morfologische herinnering aan de eerste voedingsritmes van het leven.

3. Fractale patronen als metabolische blauwdruk

Het arteriële vaatbed is fractaal georganiseerd: het vertakt zich op zelfgelijkende en patroonherhalende wijze, afgestemd op de embryologische oorsprong en metabole behoeften van het weefsel (Blechschmidt, 2004). Deze patronen vormen een ritmische en structurele blauwdruk waarop de stroming zich baseert. Wanneer het patroon intact is, herkent het weefsel de bloedaanvoer als passend  en daarmee als veilig. Verstoring van dit patroon (door turbulentie, structurele compressie of systemische stress) kan leiden tot functionele vervreemding: het weefsel krijgt niet wat het verwacht, en de metabole regulatie raakt ontregeld

Schematische illustratie (niet natuurgetrouw) van de invloed van laminaire versus verstoorde bloedstroom op het brein. Links symboliseert een ordelijke laminaire stroom veiligheid en integratie, terwijl rechts een verstoring van die flow wordt geassocieerd met onveiligheid en disregulatie. De afbeelding is conceptueel bedoeld en dient ter ondersteuning van fysiologische principes in een klinisch-therapeutische context.

4. Polyvagaaltheorie: stroming als signaal van veiligheid

Volgens de polyvagaaltheorie (Porges, 2011) is ons zenuwstelsel voortdurend bezig met het scannen van interne en externe signalen op veiligheid. De ventrale vaguszenuw faciliteert een toestand van rust, verbondenheid en zelfherstel. Hierin is ritme essentieel: ademhaling, hartslag, en  (minder vaak benoemd) bloedstroom.

Wanneer de laminaire flow behouden blijft, ondersteunt dit een toestand van fysiologische veiligheid. Turbulente stroming daarentegen kan corresponderen met sympathische activatie of zelfs vagale collaps (dorsale respons), met impact op zowel immunologische, endocriene als cognitieve functies. Het lichaam leest stroming, net als ritme, als boodschap. Regelmaat en richting communiceren: ‘je bent veilig’.

5. Osteopathie: beïnvloeden van stroming en regulatie

De osteopaat werkt in dit model niet enkel aan lokale dysfuncties, maar als facilitator van systemische coördinatie. Door manueel te werken aan het diafragma, het pericardium, de thorax, de vasculaire ophangingen en fasciale structuren, wordt het mogelijk om spanningen die bloedstroming mechanisch belemmeren te verminderen (De Martino et al., 2023). Hierdoor kan het hart zijn driedimensionale beweeglijkheid hernemen.  Essentieel voor de werking van de trabeculae carneae en het herstel van stromingsorde en herkenbaarheid van veiligheid. Zo raakt stroming niet alleen het vasculaire systeem, maar het emotionele landschap van de patiënt.

6. Klinische betekenis

In de osteopathische praktijk kan dit model helpen bij het begrijpen van klachten die ontstaan uit of in stand gehouden worden door verlies van ritme, ordening of herkenning: van chronische vermoeidheid, functionele buikklachten, tot longklachten of onbegrepen onrust.

Een patiënt met mechanische compressie van de thorax, verhoogde tonus rond het pericard of spanningen langs de grote vaten, ervaart niet alleen de gevolgen van beperkte stroming, maar mogelijk ook een subtiel verlies van innerlijke veiligheid. Bewust of onbewust. Door deze structuren vrij te maken, herstel je de biomechanische én neurologische coördinatie, en daarmee het metabolische fractal patroon waarin het weefsel zich ‘thuis’ voelt.

Conclusie

Het hart is zo veel meer dan een pomp. Het is een vormgever van ritme, een hersteller van ordening en een bewaker van veiligheid; onder andere via zijn trabeculaire architectuur in de binnenwand van het hart en zijn rol in het herstel van laminaire stroming. Deze stroom draagt een herkenbaar patroon dat door het lichaam wordt gelezen als ‘eigen’. Wanneer dit patroon wordt verstoord, reageert het lichaam op metabool én emotioneel niveau.

De osteopaat, als bewaker van vorm en ritme, kan via zachte maar gerichte interventies bijdragen aan het herstel van deze patronen. In die zin is stroming meer dan transport: het is een taal van het lichaam; een taal die, mits goed aangeleverd, veiligheid, herstel en integratie ondersteunt.

Referenties

• Blechschmidt, E. (2004). The Ontogenetic Basis of Human Anatomy. North Atlantic Books.
• Battista NA, Douglas DR, Lane AN, Samsa LA, Liu J, Miller LA. (2019). Vortex Dynamics in Trabeculated Embryonic Ventricles. Journal of Cardiovascular Development and Disease, 6(1),
• De Martino, E., Tarsitano, M., et al. (2023). Osteopathic medicine under the nanoscopic lens: A narrative review. Complementary Therapies in Medicine, 72, 102972. https://doi.org/10.1016/j.ctim.2023.102972
• Samsa, L. A., Givens, C., Tzima, E. (2015). Heart development and the role of mechanical forces. Frontiers in Physiology, 6, 273. https://doi.org/10.3389/fphys.2015.00273
• Guyton, A. C., & Hall, J. E. (2021). Textbook of Medical Physiology (14e editie). Elsevier. Hoofdstukken 9, 20 en 21.
• Kenhub. (n.d.). Trabeculae carneae – Anatomy and function. https://www.kenhub.com/en/library/anatomy/trabeculae-carneae
• Porges, S. W. (2011). The Polyvagal Theory: Neurophysiological foundations of emotions, attachment, communication, and self-regulation. Norton & Company.
• Vennin, S., & Blanco, P. J. (2021). Cardiovascular fluid dynamics: a journey through our circulation. Flow. https://doi.org/10.1017/flo.2021.4

Door Remco Lindeman                  9 april 2025

Inleiding

De ontwikkeling van het hart in het embryo is niet alleen een indrukwekkend architectonisch proces; het is ook een vormende dialoog tussen biologie en gevoel, tussen structuur en waarneming. Wat begint met microscopische celbewegingen en biochemische processen zoals epithelial-mesenchymale transitie (EMT) en het modelleren van de extracellulaire matrix (ECM), eindigt in een kloppend, voelend orgaan. Een hart dat zichzelf ritmisch uitdrukt en daarmee het zich ontwikkelende brein informeert over veiligheid, spanning, ritme en verbinding. Dit proces vormt de basis voor het emotionele geheugen dat het limbisch systeem later zal beheren.

1. EMT en ECM: de cellulaire oorsprong van hartvorming

Tijdens de vroege embryogenese ondergaan cellen in het endocardium een ingrijpend proces: epithelial-mesenchymale transitie (EMT). Daarbij verliezen stabiele epitheelcellen hun polariteit en hechting, en veranderen ze in migrerende, multipotente mesenchymale cellen. Deze cellen dragen bij aan de opbouw van functionele hartstructuren zoals de endocardiale kussens, de hartkleppen en de trabeculae (sponsachtige spierbalkjes aan de binnenzijde van de ventrikels die essentieel zijn voor vroege contractie en doorbloeding van het groeiende hart (Gitler et al., 2003; Liu et al., 2010).

Dit hele proces wordt mogelijk gemaakt en gereguleerd door de extracellulaire matrix (ECM) Een dynamisch, interactief netwerk dat:

• biochemische signalen zoals TGF-β, VEGF en BMP transporteert;
• mechanische informatie biedt via trekkracht, spanning en weefselweerstand;
• bio-elektrische eigenschappen moduleert via ionenstromen en spanningsvelden in de celomgeving (Derrick & Noël, 2021).

Het hart dat hieruit ontstaan zijn dus niet enkel een anatomisch gevolg, maar het resultaat van een rijk samenspel tussen celgedrag, omgeving en ritmische mechanica.

2. Het gevormde hart als zender van bio-informatie

Wanneer het embryonale hart begint te kloppen, is het meer dan een pomp: het wordt een zender van informatie. Iedere hartslag genereert een continue stroom van biomechanische, bio-elektrische en biochemische signalen die zich via de ECM en fascia verspreiden naar de rest van het lichaam en in het bijzonder naar de zich ontwikkelende hersenen.

De hersenen ontvangen deze signalen nog voordat ze bewust kunnen verwerken wat ze betekenen. En toch: dit is het moment waarop een eerste, lichamelijk geheugen ontstaat, een impliciete ervaring van ritme, druk en veiligheid.

2.1 Biomechanische signalen

Elke hartslag creëert drukgolven die zich via het arteriële systeem voortplanten tot in de hersenen. Deze signalen worden niet alleen door het bloed gedragen, maar ook door mechanosensorische paden in de fascia en vaatwanden, waar ze kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van ritmische hersenactiviteit (Sun et al., 2023).

Een krachtig voorbeeld hiervan is de fascia carotica, de bindweefsellaag rondom de arteria carotis, die samen met de vena jugularis en de nervus vagus is ingebed in de zogeheten carotisschede. Deze fasciale structuur functioneert niet alleen als fysieke bescherming, maar als een dynamisch doorgeefluik voor mechanische signalen. Iedere arteriële puls wordt geregistreerd als rek, torsie of vibratie in het fasciale netwerk en kan via mechanotransductie het vormende zenuwstelsel informeren over ritme, intensiteit en interne stabiliteit (Benetazzo et al., 2011). Zo fungeert de fascia als een intelligent sensorisch systeem dat het brein in staat stelt vroegtijdig lichamelijke signalen te interpreteren. Nog voordat bewuste waarneming plaatsvindt.

2.2 Bio-elektrische signalen

De elektrische ontladingen die gepaard gaan met hartactiviteit beïnvloeden de elektrofysiologische afstemming van hersenstam en thalamus. Deze gebieden zijn cruciaal voor het ontstaan van fundamentele ritmes zoals ademhaling, arousal, slaap en basale emotionele responsen (Park & Blanke, 2019).

2.3 Biochemische signalen

Het hart produceert ook signaalmoleculen, zoals atrial natriuretic peptide (ANP), die via de bloedbaan limbische hersengebieden bereiken. Deze stoffen spelen een rol in stressregulatie, homeostase en emotionele afstemming (Gutkowska & Jankowski, 2011).

3. Mechanisch geheugen als emotionele blauwdruk

Iedere hartslag, iedere rek of puls, beweegt door de fascia en geeft informatie aan het zich ontwikkelende brein. Deze signalen zijn herhalend, intern en betrouwbaar en geven een patroon dat het brein leert zich te herkennen als “van binnen”. Het leert ze actief te dempen (interoceptieve attenuatie) om interne ruis van externe prikkels te onderscheiden (Park & Blanke, 2019).

Maar vóór deze demping plaatsvindt, worden deze signalen diep opgeslagen in wat we kunnen zien als een mechanisch geheugen. Daaruit leert het brein:

• hoe veiligheid voelt (regelmaat)
• hoe dreiging voelt (plotselinge fluctuatie)
• hoe verbondenheid voelt (coherente ritmes)

Emoties als rust, spanning, angst en nabijheid krijgen hierdoor een lichamelijke basis. Een blauwdruk van gevoel gevormd door ritme en beweging, lang vóór de ontwikkeling van taal of bewuste beleving (Damasio, 1999; Seth, 2021).

4. Het hart als blauwdruk van emotionele intelligentie

Wat we hier zien is een lichaam dat voelt vóórdat het denkt. Het hart leert het brein hoe het zich moet afstemmen op zichzelf, en dit vormt de basis voor interoceptie: het vermogen om interne signalen waar te nemen en te interpreteren. Deze capaciteit is cruciaal voor:

• zelfbewustzijn
• emotionele regulatie
• sociale verbondenheid (Seth, 2021)

Het hart, gevormd door EMT en ECM, is daarmee niet alleen een anatomisch wonder, maar ook een leraar van het brein, een ritmische gids in de ontwikkeling van de menselijke gevoelswereld.

5. Van embryonale beweging tot therapeutische aanraking: de rol van osteopathie

Hier komt het raakvlak met osteopathie helder in beeld. Osteopaten benaderen het lichaam als een geheel van bewegende fascia en ritme. Verstoringen hierin, ontstaan door fysieke of emotionele belasting, kunnen invloed hebben op de gevoelsbeleving en regulatie.

De osteopaat “luistert” met de handen naar het lichaam: waar spanning vastzit, waar beweging stokt, waar ritme verloren is. Door het losmaken en afstemmen van fasciale structuren, bijvoorbeeld rond de carotisregio, kan opnieuw contact gemaakt worden met de diep opgeslagen mechanische herinnering van veiligheid en coherentie. Deze benadering ondersteunt de zelfregulerende vermogens van lichaam én brein (Cerritelli et al., 2023).

Conclusie: vorm geeft gevoel

De reis van cel naar ritme, van hartslag naar beleving, laat zien dat het hart veel meer is dan een pomp. Het is een ritmische boodschapper, een kloppende gids in de ontwikkeling van zelfgevoel en emotie. Via EMT en ECM ontstaat een structuur die niet alleen bloed rondpompt, maar ook signalen; biomechanisch, biochemisch en bio-elektrisch, die het brein vormen nog vóór het bewust kan denken.

Wat het hart het brein leert, wordt niet vergeten. Het leeft voort in onze ervaringen van spanning, rust, verbondenheid en veiligheid. En in disciplines zoals osteopathie kunnen we die oerboodschap opnieuw aanraken en herinneren wat ons hart al wist, nog voor we konden voelen.

Bronnen

• Benetazzo, L., Bizzego, A., De Caro, R., Frigo, G., & Stecco, C. (2011). Histological study of the deep fasciae of the limbs. Journal of Bodywork and Movement Therapies, 15(4), 386–390. https://doi.org/10.1016/j.jbmt.2010.12.003
• Cerritelli, F., et al. (2023). Osteopathic Touch and Heart-Brain Interaction. Scientific Reports, 13, 4983.
• Damasio, A. (1999). The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of Consciousness. Harcourt.
• Derrick, C. J., & Noël, E. S. (2021). The ECM as a driver of heart development and repair. Development, 148(5), dev191320. https://journals.biologists.com/dev/article/148/5/dev191320
• Gitler, A. D., et al. (2003). EMT in cardiac development. Developmental Cell.
• Gutkowska, J., & Jankowski, M. (2011). Physiological role of natriuretic peptides in the central nervous system. Neuropeptides, 45(2), 105–112.
• Liu, J., et al. (2010). Control of cardiac trabeculation by Notch1 signaling in endocardial cells. Developmental Cell, 16(2), 233–244.
• Park, H. D., & Blanke, O. (2019). Heartbeat-evoked brain responses: A review. Trends in Neurosciences, 42(6), 442–454.
• Seth, A. (2021). Being You: A New Science of Consciousness. Faber & Faber.
• Sun, L. Y., et al. (2023). Mechanical signaling in cardiovascular tissue development. Life Science Alliance, 6(3), e202201785.

By Remco Lindeman, DO.                                                                                   19-03-2025

Introduction

Morphodynamic osteopathy, rooted in embryological development, offers a unique perspective on the relationship between physical structures, visceral function, and consciousness. In The Emotional Landscape in the Osteopathic Field, Patrick van der Heede emphasizes a bottom-up approach, where the integrity of fascial and visceral structures plays a crucial role in our emotional and cognitive states. This essay explores why maintaining optimal fascial and visceral structures is essential for both emotional resilience and deeper consciousness, supported by recent literature from osteopathy, embryology, psychology, neuroscience, and paleontology.

The embryological blueprint of movement and perception

Embryology is not just the study of early human development but a blueprint of potential that continues to influence our physical and emotional functioning. From the moment of conception, the body organizes itself through dynamic movement patterns like: spiraling, expanding and folding, creating functional connectivity between organs, fascia, and the nervous system. These primordial movements are not merely mechanical but carry an inherent intelligence that persists throughout life (Blechschmidt, 2004).

Osteopaths working with morphodynamic principles recognize that restrictions in visceral and fascial mobility disrupt this original blueprint, leading to dysfunctions that manifest physically, cognitively, and emotionally. When these natural movements are limited, the body compensates, reinforcing patterns of emotional and postural imbalance (Van der Wal, 2009). These principles are also supported by evolutionary biology, where studies indicate that structural changes in connective tissues and neural pathways contribute to the development of higher cognitive functions (Lieberman, 2011).

The fascial network: A sensory organ for emotion and awareness

According to Patrick van der Heede’s bottom-up approach, true healing does not begin at the mental level but within the deep fascial and visceral structures. Fascia, an extensive connective tissue network, is more than just a structural component; it is a primary sensory organ that continuously informs the nervous system about the body’s internal state (Schleip et al., 2012).

The role of fascia in emotional processing and body-oriented therapies

• Fascia contains a vast number of proprioceptors and interoceptors, making it essential for body awareness (Stillwell, 1957).
• Emotional experiences, especially trauma and stress, are stored within fascial structures, influencing self-perception and environmental interactions (Levine, 1997).
• Restrictions in fascia limit autonomic nervous system adaptability, leading to emotional dysregulation and chronic tension patterns (Porges, 2011).
• Neuroscientific research suggests that connective tissue communication affects the limbic system, the brain area responsible for emotional processing (Craig, 2015).
• Body-oriented psychotherapies such as somatic experiencing (Levine, 1997) and bioenergetics (Lowen, 1975) demonstrate that physical tension in connective tissue is directly linked to unresolved emotional trauma and how body awareness can aid emotional healing.

Osteopathic techniques that restore fascial mobility facilitate the release of stored emotional tension, leading to shifts in both body awareness and cognitive perception (Barral, 2005).

Visceral osteopathy: The emotional memory of organs

Beyond the fascial system, each organ carries its own emotional resonance. The gut, liver, lungs, and heart all dynamically respond to emotional states.

• The gut-brain axis demonstrates how visceral functions shape emotional states, influencing anxiety, resilience, and mood (Mayer, 2016).
• The liver and diaphragm, crucial in detoxification and breath control, directly respond to emotional suppression and tension (Chaitow, 2005).
• Cardiac motility and cranial fluid dynamics influence the sense of safety, openness, and connection to oneself and others (Van der Wal, 2017).
• Evolutionary studies suggest that changes in neural-vascular structures in early primates may have played a role in expanding cognitive and emotional capacities (Deacon, 1997).

The need for research on the role of visceral fascia in emotion regulation

Recent research has suggested a possible link between connective tissue disorders and emotional dysregulation. A systematic literature review published in the Tijdschrift voor Psychiatrie (2022) reported that patients with hereditary connective tissue disorders, such as Ehlers-Danlos syndrome, show a higher prevalence of depressive and anxiety disorders. The prevalence of major depressive symptoms ranged from 7% to 98%, and anxiety symptoms from 4% to 94%, depending on the study population. These findings suggest a potential link between connective tissue structures and emotional health and highlight the need for further research into the role of visceral fascia in emotion regulation.

Osteopathy as a gateway to consciousness expansion

The morphodynamic osteopathic approach does not merely aim for pain relief or the correction of mechanical dysfunctions; it strives to restore the deep rhythms of life that regulate the nervous system (Van der Heede, 2023). When the body regains access to fluid, unrestricted movement, the nervous system reorganizes itself, fostering greater adaptability, creativity, and emotional balance (Porges, 2011).

Conclusion

Understanding osteopathy through the lens of morphodynamic embryology reveals why maintaining the optimal function of visceral and fascial structures is fundamental to emotional well-being and consciousness development. Patrick van der Heede’s bottom-up approach teaches us that true healing does not arise solely from cognitive processing but through restoring the original embryological movement patterns that regulate our physical and emotional functioning. By unlocking these innate rhythms, osteopathy becomes not only a therapeutic intervention but a pathway to deeper self-awareness and transformation.

References

• Barral, J. P., & Mercier, P. (1988). Visceral Manipulation. Eastland Press.
• Barral, J. P. (2005). Urogenital Manipulation. Churchill Livingstone.
• Blechschmidt, E. (2004). The Ontogenetic Basis of Human Anatomy: A Biodynamic Approach to Development from Conception to Birth. North Atlantic Books.
• Chaitow, L. (2005). Palpation and Assessment Skills. Churchill Livingstone.
• Craig, A. D. (2015). How Do You Feel? An Interoceptive Moment with Your Neurobiological Self. Princeton University Press.
• Deacon, T. (1997). The Symbolic Species: The Co-Evolution of Language and the Brain. W. W. Norton & Company.
• Levine, P. (1997). Waking the Tiger: Healing Trauma. North Atlantic Books.
• Lowen, A. (1975). Bioenergetics: The Revolutionary Therapy That Uses the Language of the Body to Heal the Problems of the Mind. Penguin Books.
• Mayer, E. (2016). The Mind-Gut Connection. Harper Wave.
• Porges, S. W. (2011). The Polyvagal Theory. W. W. Norton & Company.
• Tijdschrift voor Psychiatrie. (2022). Depressive and Anxiety Symptoms in Hereditary Connective Tissue Disorders: Case Study and Systematic Literature Review. Retrieved from www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl
• Van der Heede, P. (2020). The Emotional Landscape in the Osteopathic Field. Osteopathy & Mind Publications.
• Van der Heede, P. (2023). Osteopathic Medicine. Holonomic Keys for Treatment. Osteopathy & Mind Publications.

Ervaar je klachten zoals pijn of stijfheid? Osteopathie Lindeman  in Amsterdam kan helpen!

Voel je je soms minder energiek, stijf of heb je last van pijn? Osteopathie kan jou hiermee helpen, zodat je weer volop kunt genieten van je leven!

Ervaar je:

• Rug- of gewrichtspijn?
• Stijfheid of spierpijn?
•  Vermoeidheid of slechtere mobiliteit?
• Hoofdpijn, duizeligheid of spanning?

Osteopathie richt zich op het herstel van je lichaam als geheel, door spierspanning, gewrichten en weefsels te behandelen. Dit kan helpen om pijn te verlichten, de flexibiliteit te verbeteren en je algehele welzijn te bevorderen.

“Ach, dat hoort bij het ouder worden…”

Veel mensen denken dat klachten zoals pijn, stijfheid of vermoeidheid onvermijdelijk zijn naarmate we ouder worden. Maar soms is er meer mogelijk! Osteopathie kan je helpen om verlichting te vinden, zodat je je vitaliteit kunt herstellen en weer comfortabeler door het leven kunt gaan.

Osteopaat Wiepke: Zorg op maat voor een soepel en vitaal ouder worden

Osteopaat Wiepke is gespecialiseerd in het behandelen van ouderen en helpt hen om zo soepel en pijnvrij mogelijk te blijven bewegen. Met haar zachte en doeltreffende technieken richt zij zich op het verlichten van klachten zoals stijfheid, gewrichtspijn en verminderde mobiliteit, waardoor haar cliënten langer actief en vitaal kunnen blijven. Door haar persoonlijke aanpak en diepgaande kennis van het ouder wordende lichaam biedt zij maatwerkbehandelingen die de kwaliteit van leven verbeteren.

Waarom osteopathie voor jouw vitaliteit?
✔️ Verlicht pijn en ongemak zonder medicatie
✔️ Verhoog je mobiliteit en flexibiliteit
✔️ Herstel van energie en vitaliteit
✔️ Verbeter je balans en stabiliteit

Osteopathie zorgt voor een gezond lichaam én geest.
Met osteopathie werken we aan het verbeteren van je algehele vitaliteit. Door het behandelen van de oorzaken van klachten, krijg je de kracht en energie terug om actief en onafhankelijk te blijven.

Herstel je vitaliteit vandaag nog!

Maak een afspraak voor een persoonlijk consult en ontdek hoe osteopathie je kan helpen bij je klachten en je gezondheid kan verbeteren.

Bel voor meer info: 085 30 31 160
Of stuur ons een bericht via Facebook!

(read english below)

Lieve Mensen

Na een ongeplande rustpauze van 2 maanden, wegens een beenoperatie, gaat osteopaat Remco zijn werkzaamheden per volgende week weer oppakken en is het team bij Osteopathie Lindeman weer in ere hersteld. Gelukkig heeft osteopaat Wiepke in de laatste 2 maanden met veel toewijding de patiënten van Remco kunnen overnemen.

Wiepke blijft op maandagochtend én 1x in de twee weken op vrijdag werkzaam binnen de praktijk op de locatie Amsterdam zuid. U kunt bij haar gemakkelijk een afspraak inboeken op de website via de knop: ‘Maak een afspraak’. Wiepke is binnen de praktijk gespecialiseerd in psychosomatische klachten, burn-out en vermoeidheidsklachten.

Osteopaat Maren heeft nu het eerste jaar van de specialisatieopleiding babyosteopathie erop zitten. Ze werkt op dit moment al veel met baby’s in de begeleiding van hun eerste ‘stapjes’ in het leven. De reacties en feedback zijn tot op heden lovend en Maren is in staat echt een verschil te maken in een vlot begin van uw baby en het jonge gezin. U kunt Marta vinden in onze praktijk in Amsterdam oost op dinsdag en vrijdag.

Osteopaat Marta rond op dit moment haar uitgebreide specialisatie cursus in London af op het onderwerp: gynaecologisch klachten. Heb u al lang klachten, na de zwangerschap, rond de menstruatie, overgang of heeft u sub-infertiliteit problematiek. Marta heeft zich 2 jaar lang in het zweet gewerkt om zich deze regio helemaal eigen te maken. Schroom niet om haar een email te sturen via: martamorelliosteo@gmail.com om te vragen of ze u kunt helpen bij uw gezondheid.

Voor nu wensen we jullie een gezonden zomer toe en zien we u hopelijk op één van de 3 locaties van de praktijk in Amsterdam en Sint-Michielsgestel.

Met gezonde groet,
Team Osteopathie Lindeman

————————————————————————

Dear all

After an unplanned rest of 2 months due to leg surgery, osteopath Remco will resume his work next week and the team at Osteopathie Lindeman has been restored to its former glory. Fortunately, osteopath Wiepke has been able to take over Remco’s patients with great dedication in the last 2 months.

Wiepke continues to work in the practice at the Amsterdam South location on Monday mornings and once every two weeks on Fridays. You can easily book an appointment with her on the website via the button: ‘Make an appointment’. Within the practice, Wiepke specializes in psychosomatic complaints, burnout and fatigue complaints.

Osteopath Maren has now completed the first year of the baby osteopathy specialization training. She currently works a lot with babies to guide them through their first ‘steps’ in life. The reactions and feedback to date have been positive and Maren is able to really make a difference in a smooth start for your baby and the young family. You can find Marta in our practice in Amsterdam East on Tuesdays and Fridays.

Osteopath Marta is currently completing her extensive specialization course in London on the subject: gynecological complaints. Have you had complaints for a long time, after pregnancy, around menstruation, menopause or do you have sub-infertility problems? Marta has worked hard for 2 years to make this region her own. Don’t hesitate to send her an email at: martamorelliosteo@gmail.com to ask if she can help you with your health.

For now we wish you a healthy summer and we will hopefully see you at one of the practice’s 3 locations in Amsterdam and Sint-Michielsgestel.

With healthy regards,
Team Osteopathy Lindeman